Αθηνά Μακρατζάκη

Μια χριστουγεννιάτικη ιστορία: H πορεία προς τη μεταμόρφωση

Μια χριστουγεννιάτικη ιστορία: H  πορεία  προς τη μεταμόρφωση

Η άκρως θεραπευτική ιστορία του Εμπενίζερ Σκρουτζ, θυμίζει την πορεία κάθε ανθρώπου προς την αλλαγή, τη «μεταμόρφωση» και την αποτίναξη κάποιων δύσκολων και δυσλειτουργικών πτυχών μας.

Η «Χριστουγεννιάτικη ιστορία» (“A Christmas Carol”) του Καρόλου Ντίκενς πρόκειται για μια άκρως θεραπευτική ιστορία με πολλές συμβολικές προεκτάσεις για τον εαυτό μας, τις δύσκολές πλευρές μας και τη δυνατότητα αλλαγής μας.

Διηγείται την ιστορία του Εμπενίζερ Σκρούτζ, ενός φιλάργυρου ηλικιωμένου, ο οποίος δεν αισθάνεται συμπόνια για κανέναν άνθρωπο του περιβάλλοντός του και θεωρεί πως οι άνθρωποι υπάρχουν μόνο για να του προσφέρουν χρήματα. H σκληρότητα και ο εγωισμός έχει επηρεάσει τη ζωή του αλλά και τη ζωή των άλλων, μέχρι που την παραμονή κάποιων Χριστουγέννων ο Σκρουτζ δέχεται έναν απρόσκλητο επισκέπτη. Είναι το φάντασμα του νεκρού συνεργάτη του Τζέικομπ Μάρλεϊ, τσιγκούνη και μίζερου όπως ο Σκρουτζ, που τον προειδοποιεί να αλλάξει χαρακτήρα για να μην έχει την ίδια κατάληξη με αυτόν. Tον προειδοποιεί ότι στη συνέχεια θα τον επισκεφτούν τρία φαντάσματα τα οποία θα είναι η μόνη ευκαιρία του να αλλάξει τον τρόπο του και να αποφύγει μια δυσάρεστη υπαρξιακή κατάληξη.


H «εμπειρία αφύπνισης»

Τα τρία φαντάσματα των Χριστουγέννων παρουσιάζονται στο Σκρουτζ διαδοχικά κατά τη διάρκεια της νύχτας, και μοιάζουν σαν όνειρα. Το πρώτο πνεύμα, ευγενικό, πιο μαλακό και γεμάτο φώς (ως συμβολική μορφή γνώσης και σοφίας) συνδέει το Σκρουτζ με το παρελθόν του. Αρχίζουμε να βλέπουμε το Σκρουτζ μέσα από μια πιο συμπονετική σκοπιά: ένα μοναχικό παιδί που δεν έχει φίλους και ακόμα και την ημέρα των Χριστουγέννων που όλα τα υπόλοιπα παιδία είναι χαρούμενα με την οικογένειά τους, εκείνος είναι μόνος του. Ένα παιδί χωρίς μητέρα, διωγμένο από τον μνησίκακο πατέρα του, που τελικά καθίσταται ένας άνθρωπος που επιδιώκει μόνο τον πλούτο και είναι ανίκανος να αγαπήσει τους ανθρώπους που είναι κοντά του. Η επαφή του Σκρουτζ με το παρελθόν του και η παρατήρηση του εαυτού του ως παιδί είναι η πρώτη φορά που τον κατακλύζει με ανθρώπινα συναισθήματα -γελά με τις χαρούμενες και ανέμελες στιγμές και λυπάται για τις στιγμές αγάπης που δεν βίωσε.

Όμως η γνωσιακή επίγνωση χωρίς αλλαγή, δεν φέρει κάποιο αποτέλεσμα. H πανοπλία/εαυτός που έχει χτίσει ο Σκρουτζ με τα χρόνια είναι πολύ δυνατή, και χρειάζεται κάτι εξίσου δυνατό για να τη διαπεράσει και να αρχίσει να σπάει.

Το δεύτερο πνέυμα που επισκέπτεται τον Σκρουτζ, μοιάζει με έναν χαρούμενο γίγαντα που φαίνεται επιβλητικός και ηγετικός στη φύση του. Ο Σκρουτζ περιπλανιέται πάνω από τους δρόμους του Λονδίνου με αυτό το πνεύμα, παρατηρώντας τους φτωχούς και τους πλούσιους, παρατηρώντας παράλληλα δικούς του ανθρώπους να γιορτάζουν τα Χριστούγεννα. Περιπλανιέται στο σπίτι του υπαλλήλου του, όπου παρά τη χαρακτηριστική σκληρότητα και έλλειψη κατανόησης προς εκείνον, ακούει να γίνεται μια τιμητική αναφορά στο όνομά του. Το πνεύμα προειδοποιεί το Σκρουτζ ότι ο άρρωστος γιός του υπαλλήλου του πρόκειται να πεθάνει, και ο Σκρουτζ αισθάνεται δυσφορία και ντροπή όταν το πνεύμα επαναλαμβάνει τα ίδια τα λόγια του Σκρουτζ: «Ας πεθάνει για να μειωθεί ο υπερπληθυσμός». Για πρώτη φορά ο Σκρουτζ έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα του ανθρώπινου πόνου που αγνοούσε τόσο καιρό.

Ο συναισθηματικά κινητοποιημένος πια Σκρουτζ, έρχεται σε επαφή με το τρίτο πνεύμα. Τρομακτικό, χωρίς πρόσωπο, φορώντας μαύρο ένδυμα, αυτό το πνεύμα συνδέει το Σκρουτζ με το μέλλον μέσα από μια υπαρξιακή σκοπιά. Ο Σκρουτζ παρατηρεί έναν πλούσιο άνθρωπο ο οποίος έχει πεθάνει πρόσφατα και δεν υπάρχει κανείς να πενθήσει ή να νοιαστεί για αυτό το γεγονός, εκτός από κάποιους που ενδιαφέρονται μόνο για το μοίρασμα της περιουσίας του. Αν και είναι προφανές το ποιος είναι αυτός ο άντρας, ο Σκρουτζ ζητά επίμονα από το πνεύμα να κατονομάσει ποιός είναι ο άντρας που πέθανε. Το πνεύμα, δεν απαντά αλλά του δείχνει μια ταφόπλακα σε ένα νεκροταφείο, που γράφει το όνομά του. Η υπενθύμιση της θνητότητάς του, γίνεται αφορμή για να αντικατασταθεί η τσιγγουνιά και η απληστία με καλοσύνη και συμπόνια για τους άλλους.

Την επόμενη ημέρα, ο Σκρουτζ ξυπνά αλλαγμένος, μεταμορφωμένος, πιο ελαφρύς , δίνοντας στον πρότερο εαυτό του τη θέση του ευγενικού, καλοσυνάτου, κατανοητικού και γενναιόδωρου ανθρώπου που μετατρέπεται στο μεγαλύτερο ευεργέτης της πόλης του.




Ο «Σκρουτζ» μέσα στον κάθε άνθρωπο: Μπορώ να αλλάξω;

Η άκρως θεραπευτική ιστορία του Εμπενίζερ Σκρουτζ, θυμίζει την πορεία κάθε ανθρώπου προς την αλλαγή, τη «μεταμόρφωση» και την αποτίναξη κάποιων δύσκολων και δυσλειτουργικών πτυχών μας.
Τα πνεύματα συνδέουν συμβολικά το Σκρουτζ – και τον κάθε άνθρωπο που φέρει τη δική του πανοπλία- με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, βοηθώντας τον να δει τον εαυτό του καλύτερα, να παρατηρήσει τη συμπεριφορά του και τις συνέπειες αυτής, και να νιώσει πρωτόγνωρη ενσυναίσθηση.

Η πρώτη προσπάθεια της θεραπευτικής αλλαγής, έρχεται μέσα από την παρατήρηση. Παρατήρηση του πώς χτίστηκε ο εαυτός μας, πώς χτίστηκαν οι αντιλήψεις μας και η συμπεριφορά μας. Παρατήρηση του παρελθόντος, μαζί με μια δόση θεραπευτικής συμπόνοιας για τα όσα βιώσαμε, όσα πήραμε απλόχερα και όσα στερηθήκαμε με σκληρότητα. Προσπάθεια θεραπείας μιας παλιάς πληγής που ανήκει στο παρελθόν, όχι μέσα από μια παθητική στάση ή στάση αποφυγής, αλλά μέσα από μια ενσυνείδητη στάση συναισθηματικής εμπλοκής με δόσεις κατανόησης και αποδοχής.

Στη συνέχεια, η παρατήρηση και σύνδεση με το παρόν μας, μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τι κάνουμε στο εδώ και τώρα, που μας δυσκολεύει ή μας κάνει να ζούμε μια ζωή που δεν είναι ικανοποιητική. Αφού έχουμε παρατηρήσει τον εαυτό μας, είμαστε ικανοί να στραφούμε και στους άλλους ανθρώπους, να αναπτύξουμε δεξιότητες, να μετακινηθούμε λίγο από τις απόλυτες στάσεις και πεποιθήσεις μας και να παρατηρήσουμε τη συνολική «εικόνα». Το παρόν, όπως και στην ιστορία του Σκρουτζ, μας φέρνει αντιμέτωπους με την ωμή πραγματικότητα και με την ευθύνη του εαυτού και των πράξεών μας, με έναν τρόπο που καμιά φορά είναι πιο απειλητικός όπως ακριβώς η μορφή του δεύτερου πνεύματος. Η συνειδητοποίηση του ποιος είμαι τώρα και τι κάνω ακριβώς, δεν αναμένεται να είναι πάντα μια ευχάριστη και ανώδυνη εμπειρία. Όμως είναι απαραίτητη, για να υπάρξει η μετακίνηση και η αλλαγή.

Από την παρατήρηση, την αυτοσυμπόνοια και τη συνειδητοποίηση, περνάμε στην υπαρξιακή αναζήτηση και την εμπειρία αφύπνισης που λειτουργεί διαφορετικά για τον καθένα μας. Στην ιστορία του Σκρουτζ, η σκληρή υπενθύμιση της θνητότητάς του γίνεται αφορμή για να υπάρξει η αλλαγή και μεταμόρφωση. Συμβολικά, η θέαση του μέλλοντος και η συνειδητοποίηση της αναμενόμενης πορείας των πραγμάτων εάν δεν υπάρξει καμία αλλαγή, μπορεί να αποτελέσει ένα κίνητρο για την πολυπόθητη αλλαγή. Πώς φαντάζομαι ότι θα είμαι εγώ/ η σχέση μου με τους άλλους/ η ζωή μου συνολικά εάν συνεχίζω να σκέφτομαι και να συμπεριφέρομαι με τον ίδιο τρόπο;



Η επιρροή του Σκρουτζ στις έρευνες ψυχολογίας

H Χριστουγεννιάτικη ιστορία του Ντίκενς, έγινε η αφορμή για τη μελέτη της υπόθεσης του κατά πόσο η ανάδειξη της θνητότητας είναι ικανή να ενισχύει τη θετική κοινωνική στάση και συμπεριφορά στους ανθρώπους. Φαίνεται πως ο Σκρουτζ κάνοντας τα σωστά πράγματα, μπόρεσε να διαχειριστεί το φόβο της απόλυτης εκμηδένισης.

Η μελέτη των Jonas, Schimel, Grennberg, & Pyszczynski (2002), ερευνά την υπόθεση πως η υπενθύμισης της θνητότητας θα έχει θετικές συνέπειες στους ανθρώπους, και πως μέσα από την ενίσχυση της πεποίθησης ότι οι ίδιοι μπορούν να συμβάλλουν θετικά στην κοινωνία όπου ζουν, θα ενθαρρύνονται να είναι περισσότερο ευγενικοί και συμπονετικοί. Σύμφωνα με τη θεωρία διαχείρισης τρόμου (TMT-Terror Management Theory) που παρουσιάζεται στη μελέτη, η αυτοεκτίμηση και η πεποίθηση ότι κάποιος είναι σημαντικός στα δρώμενα και την πραγματικότητα της κοινωνίας που ζει, παρέχει σημαντική προστασία απέναντι στο φόβο του θανάτου.

Τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν πως ότι οι άνθρωποι οι οποίοι βρίσκονταν ακριβώς μπροστά από ένα νεκροταφείο, και που τους ζητήθηκε να εκφράσουν τη στάση τους απέναντι σε κάποιο φιλανθρωπικό ίδρυμα, έδειξαν πολύ πιο θετική στάση και πρόθεση συνεισφοράς στη κοινωνία σε σχέση με αυτούς που βρίσκονταν κάποια τετράγωνα μακριά από το χώρο του νεκροταφείου, αλλά αυτό συνέβη μόνο για ιδρύματα και δράσεις που είχαν σχέση με τη δική τους κοινωνία και κουλτούρα, κατά τον ίδιο τρόπο που ο Σκρούτζ στην ιστορία του Ντίκενς βοήθησε βασικά τους εργαζόμενους του, τις οικογένειές του και άλλα μέλη της δικής του κοινωνίας.


H αλλαγή για τον κάθε άνθρωπο όπως και η στιγμή της «αφύπνισης», σχετίζεται με πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες. Είναι μια πορεία που μας φέρνει σε επαφή με πολλά και πρωτόγνωρα πολλές φορές συναισθήματα και διαπιστώσεις. Η επαφή με τα δικά μας «πνεύματα των Χριστουγέννων», είναι αυτή που θα μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε και να αλλάξουμε «τις σκιές» και να δούμε τον εαυτό μας, τους άλλους ανθρώπους και συνολικά τον κόσμο μέσα από μια διαφορετική σκοπιά.



Βιβλιογραφική αναφορά: Jonas, E., Schimel, J., Greenberg, J., Pyszczynski (2002). The Scrooge Effect: Evidence That Mortality Salience Increases Prosocial Attitudes and Behavior. Personality and Social Psychology Bulletin: 1342-1353.